Excuses aanbieden voor je fouten of voor leed dat je hebt veroorzaakt - het lijkt een vanzelfsprekende goede daad. Maar wat te doen als iemand je excuses eist?
´Iedereen is altijd verantwoordelijk voor alles.' Rients Ritskes vindt dit de essentie van zijn standpunt en ziet het verwoord in het volgende zen-verhaal: Een zen-meester struikelt over een schop die een monnik op de grond heeft laten liggen. De monnik biedt zijn excuses aan, waarop de meester zegt: 'Nee, nee, ik moet mijn excuses aanbieden, en dat doe ik hierbij.' 'Nee, nee', zegt de monnik, ik moet mijn excuses aanbieden.' Einde zen-verhaal. Ritskes: 'Natuurlijk ben je voor het één meer verantwoordelijk dan voor het ander, maar er zijn geen dingen waar je geen verantwoordelijkheid voor draagt. Ik ben bijvoorbeeld als voorzitter van de stichting World Peace is Possible mede verantwoordelijk voor het feit dat er nog oorlogen in deze wereld zijn. We dragen met het werk van onze stichting bij aan het beëindigen van de gewapende conflicten. Maar ik ben ervan overtuigd dat als wij slimmer zouden zijn en nog beter ons best zouden doen, de oorlogen al de wereld uit waren. Dus hierbij mijn excuses voor het feit dat wij niet effectiever zijn. Dit is voor mij geen holle frase. Het stimuleert me te onderzoeken waar ik mijn bijdrage aan het goede in deze wereld verder kan ontwikkelen.'
Paula de Wijs-Koolkin noemt de vier tegenwerkende krachten (Een methode om karma te zuiveren, red. ). 'Als je “slecht karma” hebt gecreëerd en je wilt daar iets aan doen, kun je ten eerste spijt hebben - wat niet hetzelfde is als je schuldig voelen. Daarbij kun je proberen niet in herhaling te treden en ook je basis versterken door met hart en ziel toevlucht te nemen tot de boeddha, de leer en de gemeenschap. En tenslotte kun je iets doen om de situatie goed te maken. Dat kan inhouden dat je je excuses aanbiedt.
Mensen die door iemands schuld op welke manier dan ook lijden, hebben iets als compensatie nodig. Deze compensatie kan een gevoel van erkenning zijn, excuses, geld, of zelfs bevrediging van wraakgevoelens (oog om oog) – zolang het maar het verlies lijkt te compenseren. Degene die zijn excuses aanbiedt, zou dat gepaard moeten laten gaan met een oprechte wens om zuivering of opheldering. Compensatie hoeft beslist niet van financiële aard te zijn. Smartengeld kan derving van inkomsten rechtvaardigen. Maar er is een risico dat het geld belangrijker wordt dan de erkenning of excuses - zeker als geld niet direct verband houdt met het leed dat veroorzaakt is. Dan is er sprake van wraak en dat is altijd een kwalijke zaak.'
Doekje voor het bloeden
'Excuses zijn in deze maatschappij verworden tot doekjes voor het bloeden', vindt Varamitra. 'Het eerste wat we doen, is met een grote mond iedereen laten weten welk leed ons is aangedaan. Daarna kunnen we niet snel genoeg de dader met veel kabaal aan het kruis nagelen en genoegdoening halen.'
In het boeddhisme gaat het er volgens hem om dat we onderzoeken wat onze onderliggende intenties waren die geleid hebben tot onze daden, spraak en gedachten. Als we van plan waren om anderen te schaden, zijn excuses op zijn plek. Maar deze excuses hebben als randvoorwaarde dat we in het vervolg afzien van dergelijke gedragingen. 'Anders zijn excuses nietszeggende woorden, die het eigen onheilzame gedrag maskeren.'
Het idee dat je voor onbewust gemaakte fouten geen excuses hoeft te maken, vindt Ritskes volstrekt onterecht. 'Voor geestelijk gezonde mensen zijn onbewuste fouten evengoed verkeerd. Daarvoor kun je dus ook je excuses aanbieden. Immers, als onbewust gemaakte fouten geen aanleiding zouden zijn voor excuses, zou dat pleiten voor minder in plaats van meer bewust leven.'
Excuses in de politiek
In de politiek is het soms, vooral in crisissituaties, niet te vermijden dat beslissingen verkeerd kunnen uitpakken. 'Slagvaardig moeten optreden', denkt Varamitra, 'maakt dat er soms onvoldoende tijd is om alle opties in detail te overwegen.' En zou de overheid wel alle details bekijken, zou zij haar slagvaardigheid verliezen. Dat wordt dan weer een bron van verwijt.
Soms bieden politiek leiders hun excuses aan voor daden van hun voorganger. Dat noemt Varamitra een misplaatste vorm van politieke correctheid. 'Het doet me denken aan de erfzonde. Het is wel belangrijk dat we leren van de vergissingen en fouten die door onze voorgangers zijn gemaakt. Maar de geschiedenis heeft daar nog maar weinig goede voorbeelden van laten zien.' Hij vraagt zich af wie nog beseft dat het geconditioneerde bestaan leeg is en veranderlijk, dat het leven lijden is. Hij ziet ongelijkheid en onrecht als een wezenlijk onderdeel van het geconditioneerde bestaan, zo ook natuurrampen en verlies van bezit. 'Als je het echt scherp wil stellen, is er volgens de boeddhistische opvatting geen daad, noch een dader - laat staan een slachtoffer. Maar dat gaat voor de meesten van ons de pet te boven. Dit inzicht mag ook zeker niet worden gebruikt om verantwoordelijkheid te ontlopen.'
Kwetsende meningen
Zelfs het uiten van een mening kan door anderen als kwetsend worden ervaren. Dien je dan excuses aan te bieden? Varamitra vindt van niet: 'Je zou je kunnen afvragen wat je met het ventileren van je mening wilt bereiken. In sommige situaties is het beter om te zwijgen. Maar als je serieus op zoek bent naar waarheidsvinding, moet je de mogelijkheid hebben om je in beschaafd taalgebruik uit te spreken. Wie zich daardoor gekwetst voelt, ontneemt de ander de mogelijkheid om in vrijheid zijn vragen te onderzoeken en legt zijn of haar dogma’s op aan een ander.'
Als mensen excuses eisen, vraagt Varamitra zich af wat hun intentie is. 'Ze vragen eigenlijk om genoegdoening en dat wordt gevoed door wrok. Je kunt eenvoudigweg geen excuses afdwingen. De persoon in kwestie zal zelf op basis van eigen introspectie moeten inzien dat hij bewust een ander schade heeft berokkend. Op grond daarvan zal hij zijn excuses aanbieden.'
In gesprek
Sietske de Haan geeft aan dat het belangrijk is om te onderzoeken wat de werkzame effecten zijn van het aanbieden van excuses. Soms zijn er andere manieren om misstanden uit het verleden te benaderen. De hamvraag is: wat vermindert de pijn?
De Haan meent dat het goed is om echt gemeende excuses aan te bieden voor pijn die je veroorzaakt hebt. 'Als je daarbij ook met empathie kunt luisteren naar de gevoelens van de ander, kan veel leed worden opgelost. Belangrijk is dat het zorgvuldig en met een open hart gedaan wordt zonder in een schuldgevoel vast te lopen. Als het slachtoffer excuses eist, kan dat zijn eigen gevoelens van pijn versterken en ook het schuldgevoel van de dader voeden. Dat maakt het leed nog groter.
Schuldgevoel wordt in het boeddhisme als een vorm van aversie gezien. Dit kan ons vastzetten in het idee dat we een slecht persoon zijn. We identificeren ons dan met een deel van ons gedrag, wat ons kan belemmeren om meer constructief gedrag te ontwikkelen.
Maar oprecht gevoeld berouw kan juist compassie oproepen. Dat helpt ons te erkennen wat we gedaan hebben en geeft ruimte om te luisteren naar de pijn van de ander. Deze gevoelde pijn kan een weg zijn naar heilzamer en liefdevoller handelen in de toekomst.'
De Haan sluit zich aan bij Geweldloze Communicatie van Marshall Rosenberg: 'Slachtoffers én daders kunnen leren om - in een soms langdurig proces – zorgvuldig en open naar elkaar te luisteren. Als beide partijen elkaar als mens gaan zien, valt de behoefte om te straffen, of genoegdoening te krijgen, weg. Het slachtoffer voelt zich gezien, dat kan de pijn oplossen. Zo kan het soms jarenlange voortwoekeren van lijden, haat, zelfhaat en wrok eindelijk worden afgesloten.'
Leerzame ervaring
Ritskes pleit ervoor je fouten te zien en waar dat past gemakkelijk je excuses te maken. 'Ik heb gemerkt dat dit tot zeer leerzame ervaringen leidt, bij beide partijen. Een student verontschuldigde zich bijvoorbeeld eens omdat hij lang over een koan had gedaan. Ik maakte toen mijn excuses niet een beter zen-leraar te zijn, waardoor hij er zo lang over had moeten doen. Waarop hij weer zei dat hij juist heel veel van deze studie had geleerd. Alleen wie zijn fouten durft te zien en ze durft toe te geven, kan het goede zien en ontwikkelen.'
Diana Vernooij
Boeken
Marhall R. Rosenberg, Geweldloze Communicatie, Lemniscaat, 2e druk 2006
Forumleden
Rients Ritskes is zen-leraar en oprichter van zen.nl, Zentrum en voorzitter van de stichting Worldpeace is Possible.
Paula de Wijs-Koolkin is verbonden aan het Maitreya Instituut Amsterdam en beoefenaar van het Tibetaans boeddhisme.
Varamitra is verbonden aan Boeddhistisch Centrum Haaglanden en woordvoerder interreligieuze dialoog van de Boeddhistische Unie Nederland.
Sietske de Haan geeft trainingen Stressreductie door Aandacht en begeleidt Vipassana-meditatie in Groningen.